Raklavar kontadennoù
Gwechall ‘oa gwechall
An hini n'(en d)oa ket daoulagad ‘oa dall
Ha bepred an hini n'(en d)eus ket
Na wel ket.
An hini n'(en d)eus nemet ul lagad
A rank lakat daou devezh d’ober un devezh sellet
Pa vez o vont gant an hent
Pa ya war ur penn
A wel un tu ha pa ya war ur penn all
A wel an tu all
Hag evel-se en devez gwelet kement hag unan all.
Troioù-lavar a bep seurt
Evel evit ar rolloù gerioù (a-us), hon eus bodet amañ troioù-lavar a bep seurt, bet notennet gant Anjela Duval war he c’haieroù pe war follennoù distag, hag embannet evit darn anezhe (ar re zo ur steredennig d’o heul) e Barr-Heol 46, Kerzu 1965, dindan an titl « Troioù-lavar tregeriek».
aet ar c’hazh gantañ* : mont kuit hep lavarout kenavo
a-grap ‘vel ar reoù daonet en ifern*
alc’hwez an ti-forn*
aliesoc’h a den sot eget a borc’hell badezet*
an derzhienn leueoù zo krog ennout* : da unan o krenañ
an eil nebeut a fonusa egile : a wenneien ‘vez graet [?]
ar foeltr hag e bevar*
ar vuoc’h a faot he mare eo gwell un all eviti
bezañ war ar varrenn vihan* : berr an traoù gantañ
blêjal evel ul loue (s.o. notenn 22) : crier bêtement
bliv ‘vel ur gwiñver : agile
bouc’hal didroad*
bouzar ‘vel ul lej : sourd comme un pot
bugel graet n’eus ‘met hen mezhur
buoc’h Yann-Gaezh : hep na leue na laezh*
daoulagad dañvad* : rez an tal
daoulagad disked : evel daou doull talar ‘n ur bern kaoc’h saout
daoulagad kazh* : daoulagad lemm
debron jave* : naon, ilboued
didalvez evel ur c’hi* : paresseux
diwar vadoù sant Erwan : na goazhont tamm
dizamant ouzh e gorf*
Doue ‘viras hag a viro eus ar gwall saout ur gwall gernioù
du ‘vel ar sac’h glaouer : très noir
du ‘vel ar vran : très noir
eeun evel un tach* : direct
erru eo vilin war voued moc’h, war gaoc’h razhed*
evel ar c’hezeg drouk
evel daou doull-talar ‘n ur bern kaoc’h- saout* : daoulagad teñval
evel gavr ar Bonnieg… hirañ ma c’hell mont*
evel marc’h Yekel kozh : mat el limon, mat en tret, met sachañ neblec’h ebet*
evel palastr ar wrac’h, na ra na droug na vad
evel ul laouenn-dar : seizh vloaz o treu- ziñ an hent-karr*
evel un davañjer d’ur vuoc’h*
evel ur bas war gein ur wiz*
evel ur maen er pont : na dont na mont*
evel yar ar paour
falloc’h ‘vit ar pell
falloc’h ‘vit teil patatez
fontañ amann ha krazañ kaoc’h saout : kontrol
frikañ laou gant ar morzhol* : bezañ paour-du
gaouiad evel un tenner dent*
gast ha laer ha merc’h da harao* : ur plac’h divergont
glas du diwezhat* : liv da gaoc’h saout ar bourk
gorrek ‘vel ur velvedenn 33 : traînard
gwashoc’h evit kazh da lazhañ* : kalet ouzh ar boan
gwell un ordinal mat eget ur foeltr bou- zelloù
gwerzhañ ‘vel pebr da Veurlarjez* : ker, re ger, en dirañson
gwir ha font betek an ifern*
hennezh n’azez ket war e votoù* : paeañ ‘ra e skodenn, brokus
hop lein war ar bern-teil*
jamezenn eternel : piketez
kap d’ober mezh da gant, ha kant n’int ket kap d’ober mezh dezhi*
kaier an abimoù [?]
kalet e groc’hen : kalet eus ar boan
kamm ki pa gar*
kanañ ‘vel un eostig : rossignol
kann ouzh bugale ar c’hantonier* : paket ul lamm
keit hag un deiz hep bara*
kement hag un taol dorn : petit
ken du hag ar pec’hed
ken du hag ur podhouarn*
ken du hag ur sac’h glaouer ken fin ha kaoc’h louarn
ken glas hag un delienn-gaol*
ken hir he goûg ha goûg ur waz
ken sovaj hag ur penton kouez
ken teñval ha noz meurlarjez*
ken tev ha va biz
ken trist ha Doue Pleuveur p’en devoa bet yod ed-du d’e goan, noz e bardon*
ken yen ha genoù ul leue marv* : glacé
kousk gad dindan ar bodig raden*
kousket dindan liñselioù an Tad Eternel* : er-maez
kozh ‘vel an douar*
krenañ ‘vel ur barr delioù* : frissonner, (gant riv pe gant spont)
kreñv ‘vel ur marc’h* : ‘vel ur mul
krial toaz d’ar forn* : bec’h war an dud
krifien Jezuz : hir ha padus*
krog eo da suc’hellat : ar podhouarn o verviñ
laer evel an dour*
lemm e lagad : gwelout prim an traoù
liv ar bara poazh* : livet-fall
liv ar mortefrit* : livet-fall
liv da gaoc’h saout foar Langoad* : livet fall
liv pis ‘n e wele*
lonkañ ‘vel un toull-goz* : buveur invétéré
mamm an avaloù put : unan gozh drouk
‘mañ ket e zaou droad ‘n ur votez : prim
mein sant Eflamm : mein glas diven mezv ‘vel un tonton*
mezv ‘vel ur soner mezv dall-mosk*
mezv ken n’eo ket kad da laret : bara*
mezv mitotu-dall* : mezv mik-dotu-dall
milin gernafrek
moged moan : « Henn-mañ-henn zo oc’h ober kafe : dont a ra moged moan deus ar siminal. »
mont da baeañ e aotrou : aller au petit coin
mont da lakaat un tamm da yenañ : aller au petit coin
mont da vesa d’an erved hir : mont en hent
mont dezhi evel ki da houarn tomm* : chom da dortal
mont en Gall* : mont da vale bro
mont gantañ ‘vel fars gant un den kozh* : aezet da zebriñ
mont hep e grog da besketa*
mont ken a findaone : grande vitesse
mont ken a gurune : grande vitesse
muioc’h hañval eus ul laer : eget [?]
munut evel brenn
n’emañ ket ‘n e vleud : pas à l’aise
n’emañ ket e saout tout er-gêr : pas à l’aise
ne dalv ket ludu ur c’hornedad-butun* : un netra
ne dalv ket ur greñchadenn chek : un netra
ne dalv ket ur sañtim toull : nul
ne stag ket e chas gant chaousis (-ennoù)* : pizh, tost
nec’het ‘vel an diaoul war ar c’hravazh*
neuze e c’hello tennañ e deod da yenañ : tant pis pour lui
ober e gazh gleb
ober jourjell : arat fall, plegañ un tamm arat war un tamm kriz
ober koumanant-noz* : dilojañ en noz
ober ‘ra glav ‘vel skeiñ gant ar bêl (= bezel)*
paourkaezh aflijet stag e c’har ouzh e vorzhed ha dall pa vez kousket*
paour-kaezh gleb-dour devet e di gant ar glav*
plaen evel un daol*
pokat da wreg ar c’hantonier* : paket ul lamm
prest da gac’hat ar marv* : prest da sem- pliñ gant ar spont
prim ‘vel an avel* : rapide
reiñ bronn* : chom dibreder
rez ‘vel ur ganabenn*
ront e dalonoù*
rous ‘vel ur c’hwil(-derv)*
rukunus ‘vel blev kozh war ar soup : répugnant
ruz ‘vel klipenn ur c’hog : rouge comme un coquelicot
sec’h ki Wegan ‘oa aet gant an naon* : aet dre uz
sed amañ jeuioù, ‘me Dasel*
seder evel pemp kwenneg : gai
sekred ar bez : discrétion poussée
sistr avaloù poazh
sistr pevarzek : trizek o kerc’hat dour hag un’ o valañ avaloù
sistr glesker* : dour
sklaer evel lagad an naer : limpide
sot ‘vel ur penton*
sonn evel ur pikerom : droit
soubenn an aotrou : a boazh hep birviñ*
soubenn ar goap-laezh : muioc’h a dour eget a laezh
spazhañ laou* : koll e amzer ‘troc’hañ ur vlevenn e pevar
sul-ouel-pemdez hag en noz war ar gwele* : an hini a zoug atav memes abit
tan ar big* : bihan ha kloz
teil koukoug : teil koublet gant delioù er park
teurel kresk : vomir
tomm da ziskar ur marc’h*
tomm ken ma rank daou mont da zige- lienañ un* !
tommder da sec’hañ kroc’hen ur marc’h*
touiñ Doue evel un diloster-chas*
treiñ ar vein da sec’hañ* : ober labour nul
tremenet eo an Ankoù dre va choug* : kridenniñ
treut ‘vel ur gioc’h, treut-kioc’h* : étique
troadet e vorzhol atav* : atav prest da skeiñ
un den absolu
un ever fall a zour* : ul lonker
un neizh pig war veg ar forc’h : ur forc’had vihan
un taol filegogenn (pe fileugogenn)* :
chifrodenn
ur c’hac’her er gwasked*
ur c’hi labour : très travailleur
ur fagodenn tremenet dre c’haol Herri.
Kommod da zarbar hag aezet da deviñ : bihan ha keuneud munut
ur fri kaouenn : kamm e fri
ur gac’hadenn eost*
ur gwri dreist penn biz : surjet
ur marc’h labour : très travailleur
war e dout ‘vel Yann o vont da graoña (= kraoñkelvesa)*
war e gostez ‘vel Yann o vont da baour*
war washaat ‘vel ar c’hezeg drouk*
washoc’h ‘vit porc’hell Mari-Dolo,
a zebre kaoc’h-saout a-leizh e c’he- noù* : mann da zebriñ a-hend-all
yar Here 34
wastell. wastell etu 35
Doareoù-komz relijiel e Bro-Dreger
Pep korn-bro moarvat en deus e droioù-lavar war se, evel war an traoù all.
Setu amañ un nebeud frazennoù eus bro ar C’hozh-Varc’had. Darn anezho avat n’emaint ken nemeur en implij, nemet gant ar re gozh.
Lavaret e vez : Doue d’e vennigo (d’he ben- nigo, d’ho pennigo, d’o bennigo) evit ar vugale vihan. Se a zo bet meneget war Barr- Heol, met lavaret e vez ivez : Doue d’e gresko bras.
‘Vit un den klañv pe un den en ur darvoud glac’harus e vez laret : Doue d’az konzolo, d’az frealzo. An Aotrou Doue da zigas ar yec’hed dit (pe deoc’h).
Pa gomzer eus tan-gwall pe kurun e vez lava- ret atav : Doue da viro, pe Doue ra viro (ivez evit ar gwalleurioù).
Pa brometer ober tra pe dra, mont du-mañ pe du-hont. Kalz a dud a lavar ha va-unan e ran : Mar bez bolontez Doue !
Da c’houlenn skoazell : En anv Doue ma sikouret !
Da verzañ : En anv Doue na rit ket an dra-se !
Evel garm e vez implijet alies anv ar Werc’hez : Itron Varia Druez.
Barr-Heol en deus meneget war se kalz a droioù-lavar. Met ‘vit ar ger hollek : Va Doue !, e kavan eo chomet berr un tamm. Alies e vez lavaret ivez : Va Doue benniget, Va Jezuz benniget (binniget), Sant Salver benniget, O Tad eternel leun a c’hloar, Da c’hras Doue pe Dre c’hras Doue a vez klevet alies ivez.
Kas an Aotrou Doue, Taolioù an Aotrou Doue (evit ar gomunion d’ar re glañv hag ar c’hloc’hadoù pa’z a an Aotrou Doue ‘maez). Bremañ ne vez ket klevet se kalz. Kentoc’h ‘vez lavaret : hen-ha-hen zo sakramantet.
Gwechall, pa veze kalz peorion o klask o bara, e veze klevet frazennoù pe droioù- lavar kaer-spontus gant darn : Binnizhien (darn a lavare Benediksion) Doue deoc’h, Binnizhien Doue warnoc’h ha war ho tiegezh ha Doue da bardono hoc’h anaon ha da bre- zervo ho loened.
Bepred, pa zichañs d’un den rentañ ur servij d’un amezeg gant tud pe gant kezeg e vez trugarekaet er stumm-mañ : Bennozh Doue dit (pe deoc’h) ha Doue da brezervo da(pe ho) loened.
Pa werzher ul loen e vez lavaret : Chañs Doue deoc’h gantañ ha Doue d’e brezervo. Pa zeu ul loen bihan war an douar (leue pe ebeul pe all), kentañ tra ‘vez lavaret ‘vez : Doue d’e brezervo.
Pa vez staget an denn, pe zoken ur gazeg hec’h-unan, war ne vern pe garr, pe alar, pe benvioù all, emañ ar c’hustum da lavaret (a- raok : hei) : Doue a-raok ! Ha kalz kezeg zo na c’hortozont ket ar ger « hei ». Pa glevont ar charreter o krial : Doue a-raok ! e stagont raktal o zretoù.
Pa vez hadet ur parkad ed pe traoù all, goude kalz a frejoù hag a boan, e vezer boaz da glevet ar perc’henn o lavarout : Bremañ emañ en bolonte(z) Doue.
Eus an amzer fall e vez lavaret fentuzik a- walc’h : Amzer Doue ! na bad ket an diaoul er-maez !
Eus ur vaouez dinoaz hag un tamm lent e vez graet : Buoc’hig Doue ! Anavezet am eus ur vaouez kozh ha bep gwech ma strevie he merc’h vihan e lavare : Doue dei (dezhi).
Un den klañv diwar re gofad boeson a vez, hervez, oc’h ober ur c’hleñved hep gouzout da Zoue !
Evit ar ger « sant ». Gwechall ‘veze lavaret d’ar vugaligoù : va santig bihan, va sant bihan, va santig-me, va santig bihan-me, hag all. Bremañ ‘vez laret : mon chouchou, mon chat bihan, ma cocote, mon petit lapin !
Gwechall ‘veze evel-just beajet kalz war droad. Pirc’hirinajoù pell alies. ‘N ur gemer penn e hent e rae ar pirc’hirin sin ar groaz en ur lavaret : Deomp en hent gant Doue hag ar sent ! Ar memes tra evit ur veaj hir all estreget ur pirc’hirinaj.
Ur c’hrasaouerez am eus anavezet em yaouankiz hag a echue ar grasoù atav gant : Doue hag ar Werc’hez da bardoniñ an Anaon.
Doue d’ho paeo ! a lavare ar seurez kozh Raymondine da gement hini a roe ur profig d’ar gouent.
Pa zeu ur mignon d’ober ur weladenn d’un tieg ne vank kammed da vont da welet al loened. Setu amañ ar frazennoù e vezer boaz da glevout : Danvez arc’hant hoc’h eus aze ! mar prezerv Doue ho loened. En ur gui- taat ar c’hraou pe an dachenn e lavarer dalc’hmat : Doue d’o frezervo ! loened mat hoc’h eus aze. Ar perc’henn a respont : Bennozh Doue dit (pe deoc’h) ha Doue da brezervo ivez ar pezh e vagez (vaget).
Pa gomzer eus un den, n’ouzer ket a belec’h e vez na pe vev pe varv e vez, e vezer boaz da lavarout : Hen-ha-hen Doue d’hen ajisto mar deo bev ha d’hen pardono mar deo marv !
Kavet e vefe moarvat meur a dra c’hoazh. Met me ‘gred eo bras a-walc’h evel-se va zeskad.
Stagadenn
Deiz Sul ar Bleunioù pe Sul ar Beuz e vez kaset bokedoù-beuz d’an iliz da vennigañ. Graet eo ar bokedoù-se gant meur a vodig a vez amarret gant un neudenn. Gwechall e veze lezet ar boked beuz benniget war var- lenn ar prenestr diavaez. ‘Oad ket sañset, hervez ar re gozh, da zegas en ti nemet ar bod da lakaat ennañ. D’ar Sul d’abardaez ez ae ar perc’henn d’ober tro ar parkoù da lakaat un tamm e pep park, goude bezañ lakaet en holl grevier. O vont kuit emañ ar c’hiz-se. Gwelet em eus ouzhpenn ur wech ar boked-beuz en e bezh chomet da sec’hañ war varlenn ar prenestr e meur a di. Un hen- goun kristen o vont da goll.
Ar memes taol, ‘m eus aon, en em gav gant an tantadoù. Tantad Yann, Tantad Per ha Tantad Gwir Sikour hag a oa ken darempre- det n’eus ket c’hoazh keit-se. Ar brezel a zo bet pennkaoz un tamm d’an dilez-se, dre ma voe difennet ober sklerijenn en noz. Brav- tre e veze un tantad gwechall : kaniri, c’hoarioù, kontadennoù, pedennoù. Ha pep tieg a zegase gantañ ur c’hef da lakaat en tan pa veze kurunoù start. (En degouezh- mañ e veze laket ivez war enaou ar goulou bet benniget deiz Gouel ar Chandelour). Un hengoun da adkemer e vefe gant ar re yaouank.
[« Da glokaat ar roll diwar-benn an doareoù-komz relijiel », Barr-Heol 34, Meurzh 1963
